نقش جمشید شاه و فریدون در اسطوره های کهن ایران زمین
فردوسی بزرگ
گرانمایه جمشید فرزند او کمر بست یکدل پر از پند او
برآمد بر آن تخت فرخ پدر به رسم کیان بر سرش تاج زر
حضرت حافظ
بیفشان جرعه ای بر خاک و حال اهل دل بشنو که از جمشید و کیخسرو فراوان داستان دارد
پروین اعتصامی
جمشید ساخت جام جهان آیین از آنسبب کاگه نبود ازین که جهان جام خودنماست
جمشید از قدرتمند ترین پادشاهان اسطوره ای درفرهنگ ایران زمین است که به ایجاد نظام طبقاتی و جامعه مدنی پرداخت ومردم را با مشاغل شهری مانند نساجی ، خیاطی ، معماری ، پزشکی ، صنعتگری ، کشتیرانی و استخراج سنگهای قیمتی آشنا کرد . جمشید در تمام ملتهای منطقه جایگاه ویژه ای دارد . برای نمونه در بسیاری از کتب تاریخ عربی بارها به نیکی و درستی از وی یاد شده است.نسبت دادن شهر پارسه داریوش شاه به نام تخت جمشید از دیگر نمونه های بزرگی و شکوه اوست.
جشن نوروز یادگار روز تاجگذاری اوست که به دو بخش نوروز عامه و خاصه تقسیم می شود . از اقدامات دیگر جمشید ، تقاضای جاودانگی برای نوع بشر است که مورد پذیرش اهورا مزدا واقع شد . ساختن ورجمکرد (بهشت زمینی) نیز برای بقای نسل انسان ها پس از یخبندان مهر کوشان بود که از کارهای دیگر اوست . جمشید با داشتن قدرتی بی پایان و ملتی سالم و جاودان دچار غرور شد و این موفقیت های یزدانی را به خود نسبت داد . از این رو دچار خشم الهی گشت و فرّه ایزدی از او دور شد . و به جای وی پادشاهی سفاک از عربستان به نام ضحاک بر تخت نشست که سال ها مردم را آزار و شکنجه داد تا این که یکی از نوادگان جمشید به نام فریدون به پشتیبانی کاوه آهنگر قدرت را به دست گرفت و ضحاک را به فرمان سروش در کوه البرز زندانی ساخت . لایه های اجتماعی زمان جمشید را احیا کرد و به گسترش قلمرو سلطنتی خود از ایران به توران و روم پرداخت . او جشن مهرگان را به عنوان روز جلوس خود پایه گزاری کرد وی پیرو آیین مهر یا میترائیسم بود . فریدون پس از مدتی پادشاهی ، محدوده فرمانروایی خود را بین سه پسرش ایرج و سلم و تور تقسیم کرد اما سلم و تور بر اثر حسادت ، ایرج را کشتند زیرا خواستار ایران جایگاه فرمانروایی او بودند .بعدها فرزند ایرج ، منوچهر انتقام پدر را گرفت و پادشاهی ایران بزرگ را عهده دار شد .
واژه جمشید
واژه جمشید به معنای دو قلوی درخشان است زیرا وی با خواهرش جمک ( یمک در پهلوی) همزادان اولیه بودند. در سانسکریت «یه مه» نام نخستین مرد و پادشاه جهان مردگان است. (کزازی، 1385/262) پدر جمشید اولین سازندة نوشابة آیینی هوم است. شاید پیوند جمشید با شراب از این موضوع سر چشمه گرفته باشد. (جام جم، جامی بود که افلاک و ستارگان روی آن نقش شده بود و به کمک آن آینده را پیش بینی می‌کردند. اما برخی تعبیرات دیگری دارند مثلاً جام جم را همان مناره اسکندریه می‌دانند بعضی نیز جام جم را «آب» که مایة حیات رنگارنگ جهان است تصور کرده‌اند و گروهی آن را نفس انسان کامل دانسته‌اند که نشان دهندة واقعیات هستی است). (رک: اینترنت )
جمشید همانند دیگر پادشاهان ایران باستان، موبد و حافظ آیین‌ها بود.
اقدامات جمشید شاه
1- ایجاد چهار طبقة اجتماعی موبدان، سپاهیان، کشاورزان، صنعتگران که به ترتیب با نامهای آتورنیان، تیشتاریان، پَسو ییِ، اُهتوَخوشی در شاهنامه از آنها یاد شده است. (رک: شاهنامه/ ج1 ابیات 374-387)
2- کشف جواهرات (1/395-397) و ساخت عطریات (1/398-399)، ساخت سلاحهای جنگی (1/365-369)، نساجی و خیاطی (1/370-372)، معماری (1/391-394)، پزشکی (1/399)، کشتیرانی (1/401)
3- تاج گذاری و استخدام دیوان برای بردن تختِ وی به آسمان. این کار در نوروز انجام شد. مردم پس از تشکیل جامعه مدنی، جمشید را به عنوان پادشاهی محبوب گوهر باران کردند و این رسم از آن روزگار به یادگار ماند:
(رک: کزازی، 1385/262-271)
چو خورشید تابان میان هوا
نشسته بر او شاه فرمانروا
جهان انجمن شد بر تخت اوی
شگفتی فرومانده از بخت اوی
به جمشید بر گوهر افشاندند
مر آن روز را روز نو خواندند
سر سال نو هرمز فَورَدین
بر آسوده از رنج تن دل زکین
نام کوروش هخامنشی در قرآن
شاید یکی از افتخارات ما ایرانیان داشتن پادشاهی است که درقرآن از او به نیکی یاد شده است.
بله پادشاه دادگر و مومن ایرانی کوروش کبیر که از او در قرآن با نام ذوالقرنین و در تورات با نام عقاب شرق یاد شده است.
خداوند در قرآن کریم در سوره مبارکه کهف ضمن چند آیه نام شخصی از تاریخ قدیم آمده است که وی به ذی القرنین ملقب است. بین مفسرین و مورخین در مورد اینکه این شخص کیست اختلاف وجود دارد. این بخش از تفسیر نمونه جلد دوازدهم ص 542-552 اتخاذ شده است.
در این مورد سه گزینه مطرح می شود:
1- بعضی معتقدند او کسی جز اسکندر مقدونی نیست لذا بعضی او را اسکندر ذو القرنین می خوانند …
2- جمعی از مورخین معتقدند ذوالقرنین یکی از پادشاهان یمن بوده …
3- نظریه ای که ضمنا جدید ترین آن محسوب می شود همان است که دانشمند معروف اسلامی ((ابو الکلام آزاد ))که روزی وزیر فرهنگ هند بود ،در کتاب محققانه ای که در این زمینه نگاشته است آمده طبق این نظریه ذوالقرنین همان کوروش کبیر پادشاه هخامنشی است.
از آنجا که نظریه اول و دوم تقریبا هیچ مدرک قابل ملاحظه تاریخی ندارد و از آن گذشته نه اسکندر مقدونی دارای صفاتی است که قرآن برای ذوالقرنین شمرده و نه هیچ یک از پادشاهان یمن…
به همین دلیل گزینه سوم محتمل تر به نظر می رسد …
آیات قرآن پیرامون ذوالقرنین:
« و یسبلونک عن ذی القرنین قل سأتلوا علیکم منه ذکراً. انا مکنا له فی الارض و آتیناه من کل شیء سببا. فاتبع سببا حتی اذا بلغ مغرب الشمس وجدها تغرب فی عین حمثة و وجد عندها قوما. قلنا یا ذاالقرنین اما ان تعذب و اما ان تتخذ فیهم حسنا. قال اما من ظلم فسوف نعذبه ثم یردالی ربه فیعذبه عذابا نکراً و اما من آمن و عمل صالحاً فله جزاء الحسنی و سنقول له من امرنا یسراً ثم اتبع سببا حتی اذا بلغ مظلع الشمس وجده تطلع علی قوم لم نجعل لهم من دونها ستراً. کذلک و قد احطنا بما لدیه خبراً. ثم اتبع سببا. حتی اذا بلغ بین السدین وجد من دونهما قوماً لایکادون یفقهون قولاً. قالوا یا ذاالقرنین ان یأجوج و مأجوج مفسدون فی الارض فهل نجعل لک خرجا علی ان تجعل بیننا و بینهم سداً. قال ما مکنی فیه ربی خیر فاعینونی بقوة اجعل بینکم و بینهم ردما. آتونی زبر الحدید حتی اذا ساوی بین الصدفین ,. قال انفخوا حتی اذا جعله ناراً قال آتونی افرغ علیه قطرا. فما اسطاعوا ان یظهروه و ما استطاعوا له نقباً. قال هذا رحمة من ربی فاذا جاء وعد ربی جعله دکاء وکان وعد ربی حقاً »
خصایص کوروش کبیر(ذوالقرنین) در قرآن خلاصه آنچه در آیات از خصایص ذوالقرنین آمده این است:
1-مردی را که از پیغمبر پرسیدند ذوالقرنین نام داشته یعنی این نام یا لقب را قرآن از خود وضع نکرده بلکه آنان که در باره ی وی پرسیدند این نام را بر او اطلاق کردند و از این روی فرموده است « ویسبلونک عن ذی القرنین »
2-خدای او را ملک بخشیده و اسباب فرمانروایی و غلبه برای او مهیا کرده است.
3-اعمال بزرگی را که وی در جنگهای عظیم خویش انجام داده این سه امر است ؛ اول غربی - از بلاد خود به سوی مغرب متوجه گردید و تا جایگاهی که نزد او حد مغروب به شمار می رفت رسیده و در آنجا خورشید را بدانسان یافته که گویی در چشمه ای فرو می رود. دوم شرقی - و همچنان پیش رفته است تا به سرزمینی رسیده که آبادان نبوده و در آن قبایل بدوی سکونت داشته اند. سوم , به جایگاهی رسیده است که در آن تنگنای کوهی بوده است و از پشت کوه گروهی موسوم به یاجوج و ماجوج ساکن بوده اند که بر اهالی این سرزمین از هر سو می تاختند و به غارت می پرداختند و آنان مردمی وحشی و محروم از مدنیت و خرد بوده اند.
4-پادشاه در تگنای کوه برای حفظ مردم از دستبرد و غارت یاجوج و ماجوج سدی بنیان نهاد.
5- این سد تنها از سنگ و آجر ساخته نشد بلکه در آن آهن و مس نیز به کار رفت از این روی سدی بلند برآمد بدانسان که غارتگران از دستبرد بدان عاجز آمدند.
6- این پادشاه به خدای و به آخرت ایمان داشت.
7- پادشاهی دادگر بود و نسبت به رعیت عطوفت داشت , و هنگام کشورگشایی و غلبه قتل و کینه ورزی را اجزات نمی داد از این رو زمانی که بر قومی در غرب چیره شد پنداشتند که او هم مانند دیگر کشورگشایان خونریزی آغاز خواهد کرد ولی او بدین کار دست نبرد بلکه به آنان گفت: هیچ گونه بیمی پاکان شما در دل راه ندهند و هر یک از شما که عملی نیکو کند پاداش آنرا خواهد دید. با آنکه آن قوم بی یاور و دادرسی در چنگال قدرت او بودند با ایشان شفقت کرد وبه دادگری و نیکوکاری دل آنان را بدست آورد.
8- به مال آزمند نبود زیرا هنگامی که برای پی افکندن سد , مردم خواستند به گردآوری مال پردازند از قبول آن امتناع کرد و گفت آنچه را خدای به من ارزانی داشته مرا از اموال شما بی نیاز می کند لیکن مرا به قوت بازو یاری دهید تا برای شما سدی آهنین بسازم.
نظریّة علاّمة شهرستانی دربارة ذوالقرنین
و علاّ مه سیّد هبة الدّین شهرستانی در تأیید این گفتار فرموده است:
ذوالقرنین که در قرآن مجید آمده است به چندین قرن قبل از إسکندر مقدونی منتهی می شود. و او یکی از پادشاهان صالح از تبابعة أذواء یمن بوده، و عادت طائفه‌ای از آنان این بوده است که خود را به لقب «ذی» مُسمّی کنند مثل ذی همدان، ذی غمدان، ذی المَنار، ذی الاذعار، و ذی یَزَن.
و این مرد، مسلمان و موحّد و عادل و حسن السّیرة بوده و سفری به جانب مغرب نموده و به بحر أبیض رسید و سفری به مشرق نموده و سپس به جانب شمال رفت تا به مدار سرطان رسید. و شاید آنچه در زبانها رائج است که داخل در ظلمات شد همین باشد. و اهل آن بلاد از او تقاضای سدّ کردند و او ساخت. پس اگر این سدّ، دیوار بزرگ چین باشد که بین چین و طائفة مغول کشیده شده است پس باید گفت که ذوالقرنین تعمیر و مرمّت قسمتهائی از آن را نموده است که به مرور ایّام خراب شده و نیاز به مرمّت داشته، چون اشکالی نیست در آن که اصل دیوار چین را پادشاهان چین قبل از این تاریخ بنا کرده‌اند، و اگر سدّ دیگری باشد که اشکالی در آن نیست.
و سیّد هبة الدّین برای تأیید مطلب خود شاهدی آورده است و آن اینکه: بودن ذوالقرنین پادشاه صالحی از عرب که اعراب از رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم دربارة چنین مرد عرب سؤال کنند، و قرآن برای تذکّر و اعتبار، آن را ذکر کند، این قابل قبول‌تر است و به مذاق عرب و سؤال آنها نزدیکتر است تا سؤال از ملوک روم و عجم و چین که از امّت‌های دوری هستند که با تاریخ عرب تماسّی نداشته و اعراب میل و هوای شنیدن اخبار و عبرت گرفتن از آثار آنان را نداشته‌اند و لذا قرآن کریم متعرّض ذکر اخبار جماعت‌های دور و طوائفی که با اعراب سر و کاری ندارند نشده است. ـ انتهی ملخّص کلام شهرستانی.
لیکن اشکالی که بر این نظریّه هست آنستکه بهیچوجه نمی‌توان سدّ ذوالقرنین را منطبق بر دیوار چین نمود چون ذوالقرنین چندین قرن قبل از إسکندر بوده، و دیوار چین را بعد از نیم قرن از زمان اسکندر بنا نموده‌اند. و امّا از دیوار چین گذشته، در ناحیة شمال غربی چین سدهای دیگری وجود دارد لیکن آنها را از سنگ ساخته‌اند و اثری از آهن و مس در آنها نیست.
و در تفسیر «جواهر» گفته است که با شواهد تاریخی که از نقوش خرابه‌های یمن در آثار باستانی آنجا بدست آمده است استفاده میشود که در یمن سه دولت حکومت کرده است:
1 ـ دولت مُعین و پایتختش قَرْناء بوده است، و زمان حکومتشان از 14 قرن قبل از میلاد تا 7 قرن و یا 8 قرن قبل از میلاد مسیح بوده است.
2 ـ دولت سَبا و ایشان از قَحطانیّین هستند و ابتداء دولتشان از 850 قبل از میلاد تا 115 سال قبل از میلاد بوده است.
3 ـ دولت حِمیَریّین و آنها دو دسته هستند:
اوّل ملوک سَباوریدان که از 115 سال قبل از میلاد تا 275 سال بعد از میلاد بوده‌اند.
دوّم ملوک سَباوریدان و حَضْرَموت و غیرها، و حکومت آنها از 275 میلادی تا 525 میلادی بوده است.
و پس از توضیحاتی گفته است:
و از آنچه ذکر شد استفاده میشود که لقب داشتن به ذی، مثل ذی القرنین راجع به ملوک یمن بوده و در غیر آنها مانند ملوک روم دیده نشده است؛ پس ذوالقرنین از ملوک یمن است؛ و در تاریخ، بعضی از ملوک یمن را به نام ذی القرنین یاد کرده ولی آیا ذو القرنینی که در قرآن بیان شده است همان ذو القرنین است یا نه؟ جواب میگوئیم: نه.
چون این ذی القرنین را که در تاریخ از او یاد می‌کنند، قریب العهد به زمان رسول الله و قرآن بوده و نامی از سدّ با چنین خصوصیّاتی و نیز نامی از سفرهای او در تاریخ نیامده است مگر در أخباری که قصّه پردازان ذکر کرده‌اند؛ و ابن خَلدون تمام این اخبار را تکذیب کرده و آنها را به نشانه‌های مبالغه و گزاف‌گوئی متّهم ساخته است و با ادلّة جغرافیائی و تاریخی آنها را نقض نموده است. ـ انتهی ملخّص آنچه راکه در «جواهر» آورده است.
__________________
ای ایرانی در هر دین وآیینی که هستی به سرزمینت به نیاکانت عشق بورز
